Jak stosować probiotyki, żeby sobie nie zaszkodzić.

Czy wszystkie probiotyki są dobre? I czy zawsze należy je stosować. Kiedy probiotyki szkodzą? A może musimy dobrać je dokładnie do naszych potrzeb? 

Suplementacja probiotykami jest sprawdzonym sposobem na odwrócenie niekorzystnych skutków antybiotykoterapii i wtedy najczęściej jest zalecana. Może być też stosowana w dysbiozie jelitowej lub profilaktycznie, celu poprawy kondycji, odbudowy odporności czy uzupełnienia ubogiej lub selektywnej diety. Do dyspozycji mamy bardzo dużo produktów, dzięki którym nasza flora jelitowa może się odbudować i odzyskać dawną świetność. Przynajmniej w teorii.

Naturalnym źródłem probiotycznych bakterii są oczywiście kiszonki. W Polsce to najczęściej kiszone ogórki lub kapusta, w innych częściach świata kisi się w zasadzie wszystko. Mistrzami w tworzeniu kiszonek są Koreańczycy. W ich tradycji kulinarnej ‘kimchi’ to dziesiątki różnych kiszonych przysmaków, z których w Polsce szerzej znany jest w zasadzie tylko jeden. Innym źródłem probiotycznych mikroorganizmów są sfermentowane produkty mleczne, takie jak kefiry, jogurty, twarogi lub maślanki. Tych specjałów mamy do wyboru mnóstwo, najczęściej jednak nie wiemy, jakie dokładnie bakterie zawierają.

Probiotyki z określonymi dokładnie gatunkami i szczepami mikroorganizmów są również szeroko dostępne. Możemy znaleźć je w każdej w aptece, zamówić w sklepach internetowych albo nawet kupić w osiedlowym sklepiku. Wszystkie metody suplementacji są dobre dla naszego zdrowia, jeśli nie mamy poważniejszych problemów z przewodem pokarmowym. I nie przesadzamy z ilością.

Trochę inaczej wygląda to w przypadku, gdy nasze jelita przypominają krajobraz po wojnie i można w nich spotkać niemal pozbawione życia rejony lub tłumy stworów, których nie powinno tam być. Wtedy dobór konkretnego probiotyku ma decydujące znaczenie. Nawet ten sam gatunek bakterii, ale inny szczep może być dla ciebie niewskazany i spowodować spore problemy, takie jak wzdęcia, biegunki lub przewlekłe bóle brzucha. W niektórych przypadkach, np. w zespole bakteryjnego przerostu jelita cienkiego (SIBO) powinno się niezwykle restrykcyjnie przestrzegać ilości i doboru właściwego szczepu. Inaczej efekt będzie opłakany. Działanie danego szczepu może się też różnić w przypadku obserwacji in vitro i in vivo. Dopiero badania kliniczne na odpowiednio dobranej grupie pacjentów dają nam informacje jak faktycznie działa na organizm człowieka dany mikroorganizm. 

Jakie cechy powinien mieś szczep probiotyczny?

Według wytycznych WHO idealny szczep probiotyczny powinien:

• być odporny na niskie pH w przewodzie pokarmowym (kwasy żołądkowe)
• mieć zdolność do szybkiego namnażania
• być odporny na działanie enzymów trawiennych i żółci
• być zdolny do adhezji (przylegania) do komórek nabłonka jelita
• wykazywać działanie antagonistyczne do patogennych mikroorganizmów

Jakie działanie mają probiotyki i kiedy warto je przyjmować?

Pozytywne skutki działania takiego probiotyku mogą być następujące:

• wypieranie patogennych mikroorganizmów poprzez konkurencję do tych samych zasobów
• tworzenie niekorzystnego środowiska rozwoju dla mikrobioty patogennej, np. wytwarzanie metabolitów obniżających pH treści jelita
• działanie immunomodulujące
• uszczelnianie jelitowej bariery ochronnej
• działanie cytoprotekcyjne chroniące komórki ściany jelita
• wpływ na lepsze wchłanianie wapnia
• wydzielanie witamin z grupy B i witaminy K.

Można powiedzieć w skrócie, że my zapewniamy mikroorganizmom dom, a one umożliwiają nam jego utrzymanie w należytym porządku. Zastosowanie odpowiedniego probiotyku musi mieć na względzie jednostkę chorobową, na którą cierpimy. 

Probiotyki w biegunkach i infekcjach bakteryjnych w obrębie przewodu pokarmowego

W publikacji dr Ewy Kamińskiej z Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie zaprezentowany został przegląd badań, który uświadamia nam jak właściwa suplementacja może wpłynąć na skład naszej flory jelitowej i w konsekwencji na funkcjonowanie organizmu. Autorka przytacza szereg prac, w tym metaanaliz badań dotyczących takich chorób jak ostre biegunki infekcyjne, zarówno wirusowe jak i bakteryjne, biegunki poantybiotykowe czy biegumki wywołane infekcją Clostridium difficile (odpowiedzialną za ciężkie biegunki szpitalne). Badano wpływ suplementacji na skuteczność terapii, długość choroby i częstość oddawania stolca. W zależności od zastosowanego leczenia probiotykowego obserwowano bardzo korzystne efekty we wszystkich badanych aspektach. Jednak różnice w skuteczności znowu dowiodły, że kluczowy jest dobór właściwego probiotyku.

W przypadku stosowania suplementacji probiotykami przy eradykacji Helicobcter pylori zaobserwowano lepszą tolerancję standardowej terapii. Zmniejszało się też nasilenie działań niepożądanych, np. częstości występowania biegunek, zaburzeń smaku. Zwiększała się też skuteczność leczenia eradykacyjnego.

Probiotyk na atopowe zapalenia skóry i inne choroby o podłożu zapalnym

Wiele badań potwierdza pozytywny wpływ suplementacji probiotykami w chorobach o podłożu zapalnym. Udowodniono to np. w przypadku atopowego zapalenia skóry (AZS).

Jedno z badań potwierdziło skuteczność takiej terapii poprzez obniżenie indeksu SCORAD (Scoring Atopic Dermatitis – wskaźnik stopnia ciężkości AZS). W badaniu tym podawano pacjentom Lactobacillus rhamnosus GG lub Bifidobacterium animalis subsp. lactis Bb-12. Po dwóch miesiącach uzyskano obniżenie indeksu SCORAD w obu grupach w porównaniu z grupą kontrolną przyjmującą placebo.

W innym badaniu podawano probiotyki (Lactobacillus rhamnosus GG) ciężarnym kobietom i kontynuowano suplementację przez 6 tygodni po porodzie (podawano je również dzieciom). W badaniu wzięło udział 159 kobiet i dzieci. Po 2 i 4 latach przeprowadzono kontrolę w badanych grupach – sprawdzano czy podawanie probiotyków wpłynie na częstość występowania AZS. W porównaniu z grupą kontrolną, która dostawała placebo częstość wystąpienia AZS u dzieci, których matki (i one same po urodzeniu) otrzymywały probiotyk była o niemal połowę niższa.

Jedna z metaanaliz wykazała nawet większą skuteczność suplementacji probiotykami w profilaktyce AZS niż leczenie farmakologiczne. Jednak sami autorzy zwracają uwagę, że z uwagi na rozbieżności w interpretacji wyników, obserwacje te wymagają jeszcze dalszych badań.

Zaobserwowano również korelację pomiędzy składem flory jelitowej i występowaniem alergii pokarmowej u dzieci. Może wiązać się to immunomodulacyjną funkcją mikrobioty oraz jej wpływem na barierę jelitową.

Probiotyki w chorobach jelit – CU, CD i IBS

U pacjentów z chorobami jelit, np. wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego (colitis ulcerosa – CU) zaobserwowano bardzo wysoki wpływ podawania probiotyków na remisją choroby. W zależności od badania i podawanego probiotyku (S. boulardii, L. rhamnosus, E. coli) wyniki wahały się od 42,9 do nawet 92,8%. W badaniach tych stwierdzono, że suplementacja probiotykiem jest często bardziej lub tak samo skuteczna jak podawanie leku (grupa kontrolna) i nie wpływa negatywnie na farmakoterapię. Nie stwierdzono za to zależności od dawki – zwiększanie dawki probiotyku nie wpływało na skuteczność leczenia.

W chorobie Leśniowskiego-Crohna (Crohn`s Disease – CD) zaobserwowano, że u pacjentów, którzy w trakcje farmakoterapii przyjmowali również probiotyk (L. johnsonii) odsetek nawrotów choroby po zakończonej kuracji był niższy niż w grupie, która poza lekiem dostawała tylko placebo. Jednak w różnych badaniach skuteczność takiej suplementacji była inna, co oznacza, że korzystny wpływ przyjmowania probiotyków w tym schorzeniu został potwierdzony, ale wymaga jeszcze dalszych obserwacji.

Co jest zaskakujące – w przypadku IBS nie wykazano tak jednoznacznej zależności. Wprawdzie zaobserwowano wpływ podawania probiotyków na redukcję bólu brzucha i wzdęć u pacjentów z IBS, ale w wielu przypadkach nie stwierdzono istotnych różnic pomiędzy grupą otrzymującą probiotyk i grupą kontrolną, która dostawała placebo. W niektórych badaniach w ogóle nie zaobserwowano korzyści z przyjmowania probiotyków. Niektórzy sugerują, że lepsze efekty na normalizację pracy jelit w tym wypadku daje zażywanie prebiotyków. Uznaje się więc, że w związku z dużą rozbieżnością wyników ocena korzyści ze stosowania probiotyków w tej chorobie wymaga dalszych obserwacji.

Przygotuję odrębny tekst dotyczący stosowania probiotyków w chorobach jelit, ponieważ panuje powszechna opinia o dużej wartości takiej terapii, jednak badania nie zawsze to potwierdzają.

Bezpieczeństwo, skutki uboczne i przedawkowanie probiotyku

Jeśli chodzi o bezpieczeństwo stosowania probiotyków, zagadnienie to dotyczy głównie możliwości podawania probiotyków u osób poważnie chorych. Warto więc wiedzieć jak stosować probiotyki, żeby nie zaszkodzić.

W przypadku pacjentów dorosłych ryzyko zakażeń bakteriami probiotycznymi jest bardzo niewielkie. Dotyczy jedynie osób z ciężkim upośledzeniem odporności lub z cewnikami centralnymi umożliwiającymi translokację mikroorganizmów jelitowych do dużych naczyń. Nie stwierdzono natomiast negatywnego wpływu terapii probiotykami na układ immunologiczny. 

U dzieci zdrowych ryzyko niekorzystnego wpływu na organizm jest znikome, a preparaty probiotyczne uznaje się za bezpieczne. Probiotyki stosowano z dobrym skutkiem zdrowotnym nawet u niemowląt. Zaleca się jedynie ostrożność w przypadku hospitalizowanych noworodków i wcześniaków w ciężkim stanie klinicznym.

Istnieje kilka dobrze przebadanych gatunków bakterii, których wieloletnie stosowanie w produktach spożywczych pozwala uznać za bezpieczne. Są to przede wszystkim bakterie z rodzaju Lactobacillus (m.in. L. rhamnosus GG, L. acidophilus, L. plantarum 299v, L. johnsonii, L. casei, L. fermentum, L. reuteri) i Bifidobacterium (np. B. lactis), a także Streptococcus thermopilus oraz niepatogenne grzyby drożdżopodobne, np. Saccharomyces boulardii. W 2009 roku Europejski Urząd Bezpieczeństwa Żywności zdecydował, że bakterie probiotyczne powinny być genetycznie scharakteryzowane na poziomie szczepu. Szczepy te powinny być oznaczone specjalnym kodem co ma ułatwić kontrolę i zapobiec szerzeniu nieprawdziwych informacji dot. działania prozdrowotnego niektórych preparatów probiotycznych, które takiego działania nie wykazują.

Nie ma jednoznacznych danych dotyczących dawkowania, każdy produkt powinien zawierać takie informacje. Jednak przyjmując probiotyki pamiętajmy, żeby zachować umiar. W niektórych przypadkach nadmierne zwiększanie dawki nie wpłynie na skuteczność, a w innych może po prostu zaszkodzić. Przedawkowanie nie grozi nam poważnym zatruciem, ryzykujemy jednak dyskomfort, wzdęcia lub konieczność pozostania w pobliżu toalety… Jak niemal we wszystkim przesada nie jest wskazana.

Kilka praktycznych rad dotyczących przyjmowania probiotyków

Wiele osób nie ma pewności jak stosować probiotyki, żeby ich działanie było skuteczne i czego unikać. Oto kilku takich zagadnień:

Kiedy brać probiotyki, rano czy wieczorem?

Nie ma jasnych rekomendacji w tym zakresie. Uważa się jednak, że korzystniej jest przyjmować probiotyki wieczorem. Oczywiście w przypadku produktów spożywczych takich jak jogurty czy kefiry zazwyczaj spożywamy je rano podczas śniadania. W przypadku SIBO lepiej pozostań przy zwykłej owsiance bez probiotyków. Jeśli interesuje cię dieta w SIBO, zajrzyj jeszcze tutaj lub na inne nasze wpisy na ten temat, będziemy sukcesywnie uzupełniać ten obszar, żeby każdy znalazł coś interesującego dla siebie.

Czy probiotyki należy brać przed czy po jedzeniu?

Nigdy przed jedzeniem. Z uwagi na to, że niskie pH żołądka jest niekorzystne dla mikroorganizmów zaleca się przyjmowanie ich z jedzeniem lub po posiłku. Zaobserwowano, że przyjmowanie pokarmu lub nawet picie wody po kilku minutach znacząco zmniejsza kwasowość w żołądku, co zwiększa skuteczność suplementacji probiotykami.

Jak długo powinna trwać kuracja probiotykiem?

To zależy od powodu. Po antybiotykoterapii może trwać kilka tygodni, w leczeniu biegunek podróżnych kilka dni, ale w przypadku biegunek szpitalnych nawet kilkanaście tygodni. Jeśli chcemy tylko poprawić swoją odporność warto przyjmować probiotyki regularnie i jeśli to możliwe stosować produkty naturalne, takie jak kiszonki i produkty mleczne – kefiry i jogurty.

Czy stres wpływa na skuteczność zażywania probiotyków?

Stres w dużo wyższym stopniu niż wcześniej uważano wpływa na skład naszej flory jelitowej. Dlatego przy długotrwałym stresie zażywanie probiotyków może być bardzo korzystne i np. wpływać na znaczące podwyższenie odporności naszego organizmu. W takim przypadku zalecane jest regularne przyjmowanie probiotyków.

Czy probiotyki zarejestrowane jako lek są lepsze?

Jeśli szukamy konkretnego szczepu bakterii z uwagi na naszą chorobę to przede wszystkim powinniśmy zastosować taki szczep bakterii, który został użyty w badaniach potwierdzających skuteczność suplementacji. Jednak takie szczepy są stosowane nie tylko w produktach farmaceutycznych – czytajcie więc ulotki. Nawet w jogurtach możecie znaleźć właściwy i przebadany szczep bakterii.

Czy istnieje naturalny probiotyk na jelita?

Oczywiście, np. L. casei i L. rhamnosus można spotkać w wielu produktach mlecznych, np. jogurtach. Jest to najprostszy sposób suplementacji. Zanim jednak wprowadzicie go w życie, sprawdźcie czy wasz organizm toleruje takie produkty. Wybierajcie te, które nie zawierają żadnych ekstrasów – kazeiny, mleka w proszku itd. Na rynku nie ma ich wiele, ale da się znalaźć. Możecie też sami przygotować sobie pyszne jogurty domowym sposobem.

Probiotyki, prebiotyki i symbiotyki

Warto pamiętać, że w preparatach zawierających probiotyki mogą być również obecne prebiotyki, czyli substancje, które mają wpływ na rozwój mikrobioty jelitowej. Może mieć to duże znaczenie, ponieważ to co korzystne w jednym przypadku może nie być dobre w innym. Niektóre produkty są tzw. symbiotykami – połączeniem probiotyku i prebiotyku. Taki mix ma dawać wyższą skuteczność suplementacji, ale w niektórych chorobach nie powinien być stosowany. Przykładem prebiotyku są np. fruktany (fruktooligosacharydy – FOS). Są to prebiotyki mające korzystny wpływ na rozwój mikrobioty jelitowej. Są stosowane np. w IBS, jednak są przeciwskazane u pacjentów cierpiących na SIBO, czyli zespół przerostu bakteryjnego jelita cienkiego, a ta grupa stanowi szacunkowo 80% pacjentów z IBS.

Podsumowując, suplementacja probiotykami zazwyczaj przynosi bardzo wymierne korzyści zdrowotne. Musimy jednak stosować je z umiarem i sprawdzić, czy probiotyk, który planujemy włączyć jest dla nas odpowiedni. Właściwy probiotyk nie musi być oczywiście zarejestrowany jako lek, może to być suplement diety, kiszonka, jogurt lub kefir, najważniejszy jest jednak skład.

Jeżeli ograniczmy się do danych publikowanych w reklamach powinnismy z większym dystansem podchodzić do zamieszczanych w nich informacji. Informacje te nie zawsze opierają się na rzetelnych badaniach, a ich zasadniczym celem jest tylko sprzedaż suplementu. Warto poświęcić nieco czasu na dokładne przeczytanie etykiety i sprawdzenie co konkretnie znajduje się w produkcie, który chcemy zażywać, bo możemy łatwo rozregulować sobie jelita.

Piśmiennictwo:

1. Kamińska E.: Skuteczność́ i bezpieczeństwo stosowania probiotyków. Medycyna Wieku Rozwojowego, 2012, XVI, 3 240-251
2. Boonyaritichaikij S., Kuwabara K., Nagano J., Kobayashi K., Koga Y.: Long-term administration of probiotics to asymptomatic pre-school children for either the eradication or the prevention of Helicobacter pylori infection. Helicobacter, 2009, 14 (3), 202-207
3. Szajewska H.: Probiotyki w Polsce — kiedy, jakie i dlaczego? Gastroenterologia Kliniczna 2010, tom 2, nr 1
4. Kaliomaki M. i wsp.: Probiotics in primary prevention of atopic disease: a randomized placebo – controlled trial. Lancet, 2001, 357, 1076-1079.
5. Prost E.K.: Probiotyki. Medycyna wet. 55 (2). 1999. 75-79
6. Nowak i wsp.: Probiotyki – Efekty zdrowotne. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość́; 2010 (71), 20 – 36
7. Kaliomaki M. i wsp.: Probiotics and prevention of atopic disease: 4-year follow-up of randomized placebo – controlled trial. Lancet, 2003, 361, 1869-1871
8. American College of Gastroenterology Task Force on Irritable Bowel Syndrome, Brandt L.J., Chey W.D., Foxx-Orenstein A.E. i wsp. An evidence-based position statement on the management of irritable bowel syndrome. Am. J. Gastroenterol. 2009; 104 (supl. 1): S1–35
9. Sood A. i wsp.: The Probioticpreparation, VSL#3 induces remission in patients with mild-to moderately active ulcerative colitis. Clin. Gastroenterol. Hepatol., 2009
10. Fan Y.J. i wsp.: A probiotic treatment containing Lactobacillus, Bifidobacterium and Enterococcus improves IBS symptoms in an open label trial. J. Zhejiang Univ. Sci. B., 2006, 7 (12), 987-991