Celiakia i wrażliwość na gluten

Dieta bezglutenowa jest nie tylko modą. Alergie pokarmowe, podobnie jak inne są coraz częstsze w populacji europejskiej. Poza tym obserwacje dietetyków i wyniki badań sugerują, że nawet osoby, u których nie stwierdzono bezpośredniej toksyczności glutenu odnoszą korzyści z odstawienia tego białka.

Jednak dla wielu osób unikanie glutenu to jedyny sposób leczenia choroby mogącej być nawet zagrożeniem dla życia. Chorobą tą jest oczywiście celiakia.

Czym jest celiakia?

Celiakia jest poważna chorobą autoimmunologiczną o podłożu genetycznym. Objawia się silną reakcją immunologiczną na gluten, której skutkiem jest przewlekły stan zapalny w obrębie przewodu pokarmowego, prowadzący do uszkodzenia błony śluzowej jelita, a w dłużej perspektywie do nieodwracalnych zmian w ścianie jelita i zaniku kosmków jelitowych. Efektem tego jest drastyczne zmniejszenie powierzchni umożliwiającej wchłanianie składników odżywczych, czego skutkiem jest wiele poważnych objawów, które mogą dotyczyć nie tylko przewodu pokarmowego, ale również innych narządów. 

Jedynym skutecznym sposobem na zahamowanie rozwoju tej choroby lub zapobieganie jej objawom jest całkowite unikanie glutenu w diecie.

Częstość rozpoznania celiakii w populacji europejskiej rośnie, a ostatnie dane wskazują nawet, że ok. 1% populacji może cierpieć na tę chorobę. Dlatego mając nawet niezbyt dokuczliwe, ale powtarzające się objawy po spożyciu np. pieczywa nie powinniśmy tego bagatelizować.

Jakie są najbardziej typowe objawy celiakii?

U osób dorosłych najczęstsze i typowe objawy celiakii to ból brzucha towarzyszący procesom trawienia oraz uporczywe biegunki.

Dodatkowo, w wyniku ograniczenia wchłaniania składników odżywczych mogą wystąpić niedobory niektórych niezbędnych substancji. Prowadzi to do różnorodnych i licznych problemów zdrowotnych. 

Objawy celiakii dzieli się na dwa podstawowe typu: klasyczne i nietypowe. Ten drugi, nieklasyczny typ celiakii występuje kilkukrotnie częściej niż klasyczny, a jego objawy pozornie niezwiązane z układem pokarmowym mogą powodować problemy z prawidłowym rozpoznaniem choroby.

Objawy w przypadku klasycznej celiakii to:

• wodniste lub tłuszczowe biegunki
• utrata masy ciała i chudnięcie
• ogólne objawy niedożywienia
• ból brzucha
• utrata apetytu
• wzdęty brzuch
• zaburzenia rozwoju fizycznego i wzrostu u dzieci
• spadek masy mięśniowej
• zgaga i wymioty

Nieklasyczne objawy celiakii to:

• zaburzenia czynności wątroby i trzustki
• częste infekcje grzybicze jamy ustnej
• niedorozwój szkliwa zębowego
• migrena lub nawracające bóle głowy
• zmiany skórne i błon śluzowych
• zapalenie i bóle stawów np. barkowych, biodrowych lub kolan
• zaburzenia koncentracji
• obniżone libido i zaburzenia potencji
• przewlekłe zmęczenie i senność
• zmiana nastroju lub usposobienia

Celiakia może również sprzyjać rozwojowi innych chorób, takich jak np.:

• osteoporoza
• hipercholesterolemia
• niedokrwistość wywołana niedoborem żelaza
• depresja
• miażdżyca
• nefropatia
• anemia
• łuszczyca
• atopowe zapalenie skóry

Lekarze wyróżniają jeszcze dwa typy celiakii. Jest to celiakia niema i latentna

Celiakia niema nie daje objawów chociaż towarzyszy jej zanik kosmków jelitowych. Jest możliwa do wykrycia poprzez badanie endoskopowe lub test na obecność swoistych przeciwciał (przeciwko transglutaminazie tkankowej). 

Celiakia latentna jest możliwa do zdiagnozowania wyłącznie na podstawie badania obecności tych samych przeciwciał, które występują u pacjentów z celiakią niemą, jednak w ich jelitach nie stwierdza się zaniku kosmków. Dlatego badanie endoskopowe nie pozwoli wykryć choroby.

Przypuszcza się, że z obu tych typów może rozwinąć się po pewnym czasie pełnoobjawowa choroba.

Jakie są przyczyny rozwoju celiakii?

Naukowcy są zgodni, że pierwotną i najważniejsza przyczyną rozwoju celiakii jest predyspozycja genetyczna. Może się ona rozwinąć u osób z genotypem HLA-DQ2 i HLA-DQ8. Genotyp HLA-DQ2 wykrywa się u ponad 90% chorych, a HLA-DQ8 u pozostałych 10%. Jednak wykrycie antygenów charakterystycznych dla tych genotypów nie oznacza choroby tyko predyspozycję do jej rozwoju.

Wyniki badań sugerują, że u osób z predyspozycją genetyczną jednym z głównych czynników wpływających na rozwój choroby jest dysbioza jelit, a konkretnie tzw. zespół nieszczelnego jelita. Nie jest to zresztą nic niezwykłego, ponieważ właśnie nieszczelność jelit, czyli upośledzenie barierowej funkcji błony śluzowej i ściany jelita przyczynia się do rozwoju niemal wszystkich chorób autoimmunologicznych. Przez niewłaściwie funkcjonującą ścianę jelita do organizmu dostają się cząsteczki zapalne, białka i inne czynniki powodujące zaburzenie rozwoju układu odpornościowego. W trakcie tego procesu dochodzi do tzw. mimikry molekularnej, co w rezultacie prowadzi do tego, że nasz układ immunologiczny błędnie rozpoznaje zagrożenie i zaczyna atakować komórki własnego organizmu.

W przypadku celiakii głównym wyzwalaczem reakcji immunologicznej jest właśnie gluten, białko obecne w większości powszechnie wykorzystywanych w przemyśle spożywczym zbóż, np. pszenicy, życie, jęczmieniu czy orkiszu.

Czy można mieć nietolerancję glutenu bez celiakii?

Niektóre osoby, u których nie stwierdzono celiakii mają objawy, które wskazują na nietolerancję glutenu. Trudno określić przyczyny takiej reakcji, ale jedną z nich może być nierozpoznana celiakia latentna. U takich osób nie dochodzi do zaniku kosmków jelitowych, ale występują geny odpowiedzialne za rozwój choroby. Mogą więc mieć pewne objawy nie mając morfologicznych zmian w jelicie.

W takich przypadkach po spożyciu pożywienia zawierającego gluten może dochodzić do takich objawów ja bóle głowy i stawów oraz objawy ze strony układu pokarmowego. Dlatego nawet osoby, u których nie stwierdzono celiakii mogą odnosić korzyści z przestrzegania diety bezglutenowej.

Leczenie celiakii

Celiakia jest chorobą, z której niestety nie można się wyleczyć. Jednak dobrą informacją jest to, że przestrzeganie diety bezglutenowej może bardzo ograniczyć lub wręcz wyeliminować jej objawy.

Warto jednak pamiętać, że nawet bardzo niewielka ilość glutenu w pożywieniu może być niebezpieczna. Dlatego poza unikaniem pożywienia, które w oczywisty sposób nie powinno być spożywane, np. wyrobów z żyta czy pszenicy, należy bardzo wnikliwie czytać etykiety, ponieważ wiele produktów takich jak wędliny czy nawet słodzone napoje może zawierać gluten.

W przypadku owsa, czyli zboża bezglutenowego istnieje duże prawdopodobieństwo zanieczyszczenia ziarna innymi zbożami np. w trakcie zbioru lub transportu. Dlatego dla osób z rozpoznaną celiakią zaleca się unikanie każdego rodzaju wyrobów zbożowych poza specjalnie wyselekcjonowanymi, pochodzącymi z kontrolowanych upraw i certyfikowanymi produktami bezglutenowymi.

Co jest dozwolone w celiakii?

• pieczywo i kasze: pieczywo bezglutenowe, pieczywo ryżowe, makarony bezglutenowe (ryżowy, sojowy), kasze bezglutenowe (gryczana, jaglana, kukurydziana) płatki ryżowe, płatki i chrupki kukurydziane, kukurydza prażona, mąki bezglutenowe (ziemniaczana, ryżowa, kukurydziana, gryczana, sojowa, z prosa) skrobia (kukurydziana i ryżowa) oraz siemię lniane; 
• mleko i produkty mleczne: mleko, jogurt naturalny, kefir, maślanka, ser biały, jaja (niektóre produkty, np. jogurt mogą zawierać jako zagęstnik skrobię pszenną)
• olej i tłuszcze: masło, oliwa z oliwek, margaryna, olej , tran i inne tłuszcze zwierzęce
• mięso i wędliny: wszystkie gatunki mięs, ryby, owoce morza, szlachetne wędliny, podroby
• słodycze: słodycze i ciasteczka bezglutenowe, miód, cukier, fruktoza, dekstroza, budynie i kisiele na bazie mąki ziemniaczanej, galaretki, różne rodzaje orzechów, mak, sezam, dżem, syrop glukozowy, czekolada bez nadzienia, kakao naturalne
• napoje: kawa naturalna i rozpuszczalna, herbata czarna i ziołowa, napoje i soki owocowe
• dodatki i inne: drożdże naturalne, zioła, przyprawy jednoskładnikowe, ocet winny i jabłkowy, żelatyna, niektóre musztardy, niektóre majonezy i przeciery pomidorowe oraz wszystkie warzywa i owoce, również przetwory owocowe i owoce suszone
• alkohol: alkohole destylowane, wino, nalewki; należy zachować ostrożność w przypadku likierów (mogą zawierać niewielką ilość glutenu)

Produkty, których powinieneś unikać

• pieczywo i kasze: pieczywo tradycyjne, wyroby cukiernicze, makarony, kasza manna, kus-kus, kasza jęczmienna, otręby, musli
• mleko i produkty mleczne: jogurty z dodatkiem musli; należy czytać etykiety – niektóre produkty mleczarskie zawierają skrobię i mąkę pszenną jako zagęstnik!
• mięso i wędliny: konserwy mięsne i rybne, mięso i ryby panierowane, wysoko przetworzone produkty mięsne i rybne
• słodycze: jeśli nie są oznaczone jako bezglutenowe, unikaj ich, w przypadku batonów i tego typu łakoci, czytaj etykiety
• napoje: kawa zbożowa, niektóre herbatki owocowe i kawy z dodatkiem słodu, kwas chlebowy
• dodatki: sosy, majonezy, ketchupy i musztardy (często są zagęszczane mąką), zupy w proszku, zupy typu instant, kostki rosołowe
• alkohol: piwo (również bezalkoholowe), whiskey, niektóre likiery

Warto zwrócić uwagę, że osoby z celiakią, u których nastąpił zanik kosmków jelitowych mają upośledzone wchłanianie składników pokarmowych, w tym związków mineralnych, kwasów tłuszczowych i witamin. W ich przypadku może dochodzić do poważnych niedoborów tych substancji, dlatego ważna jest ich właściwa suplementacja.

Podsumowanie

Celiakia to poważna choroba, jednak w odróżnieniu od większości chorób autoimmunologicznych jej objawy (poza ciężkimi przypadkami, tzw. celiakią oporną na leczenie, w przypadku której konieczne jest włączenie leków immunosupresyjnych) można kontrolować restrykcyjnie przestrzegając diety bezglutenowej. 

Nawet niewielka ilość glutenu w pożywieniu może spowodować nagłe pojawienie się objawów, więc pamiętajcie, żeby zwracać uwagę na to co jecie. Będzie miało to korzystny wpływ na wasze samopoczucie i utrzymanie w karbach choroby, poza tym z pewnością wpłynie na inne aspekty waszego zdrowia. Zdrowa i zbilansowana dieta to absolutna podstawa, zapewnia zdrowie jelit, a przez to całego organizmu.

Publikacje:

1. Lundin, K. E., & Wijmenga, C. (2015). Coeliac disease and autoimmune disease-genetic overlap and screening. Nature reviews. Gastroenterology & hepatology, 12(9), 507–515. 
2. Santorek-Strumiłło E.: Celiakia: przyczyny, objawy i leczenie. https://www.mp.pl/pacjent/gastrologia/choroby/jelitocienkie/54362,celiakia
3. Roszkowska, A., Pawlicka, M., Mroczek, A., Bałabuszek, K., & Nieradko-Iwanicka, B. (2019). Non-Celiac Gluten Sensitivity: A Review. Medicina (Kaunas, Lithuania), 55(6), 222.
4. Gasbarrini G, Miele L, Malandrino N, et al. Celiac disease in the 21st century: issues of under- and over-diagnosis. Int J Immunopathol Pharmacol. 2009;22(1):1-7. doi:10.1177/039463200902200101
5. Fasano A. Leaky gut and autoimmune diseases. Clin Rev Allergy Immunol. 2012;42(1):71‐78. 
6. Al-Toma A, Volta U, Auricchio R, et al. European Society for the Study of Coeliac Disease (ESsCD) guideline for coeliac disease and other gluten-related disorders. United European Gastroenterol J. 2019;7(5):583-613. doi:10.1177/2050640619844125