Leki na grzybicę, o których chciałbyś wiedzieć, ale nie wiesz kogo zapytać.

Grzybice to choroby wywołane przez grzyby chorobotwórcze. Występują one u wszystkich ludzi i szacuje się, że nawet 30 do 50% populacji może być nosicielami chorobotwórczych grzybów. Pomimo postępów z medycynie częstość zakażeń grzybiczych rośnie, a możliwości ich leczenia są nadal ograniczone. Jednak warto wiedzieć jakie leki na grzybicę mogą skutecznie rozwiązać twój problem, a które z nich możesz znaleźć nawet we własnej kuchni.

Jakie grzyby najczęściej są przyczyną problemów?

Najczęściej spotykanym patogennym grzybem u człowieka jest Candida albicans, czyli drożdżak wywołujący tzw. kandydozę lub drożdżycę. Może być to kandydoza skóry, błon śluzowych, układu nerwowego, narządów wewnętrznych, układu moczowego, pochwy czy narządów płciowych. 

Istnieją jeszcze inne rodzaje grzybów powodujących choroby u ludzi. Kropidlaki wywołują tzw. aspergillozy – grzybice przełyku, jelit, żołądka i układu oddechowego. Grzyby strzępkowe czyli pleśniaki są odpowiedzialne za tzw. mukormikozy – grzybice układowe często o ciężkim przebiegu. Z kolei skórę i jej przydatki (paznokcie i włosy) infekują najczęściej dermatofity np. z rodzaju Trichophyton.

Ogólnie grzybice możemy podzielić na dwa rodzaje:

• Powierzchniowe – są łatwe do zidentyfikowania. Powodują dyskomfort estetyczny, objawy bólowe i świąd. Mogą się też manifestować pod postacią łupieżu, plam na skórze czy wysypki. Dotyczą przede wszystkim skóry i paznokci. Leczenie tych grzybic jest zazwyczaj proste, jednak warunkiem jest szybka diagnoza i włączenie leczenia zanim choroba zajmie większy obszar lub przeniesie się do głębszych warstw skóry lub pod macierz paznokci.
• Głębokie, układowe lub uogólnione – są trudniejsze w diagnostyce, ponieważ przez dłuższy czas mogą nie dawać żadnych objawów. Niepokój może wzbudzić długotrwałe osłabienie, zmęczenie, bóle stawów, zaburzenia koncentracji. Mogą to być również objawy ze strony układu pokarmowego, takie jak nudności, biegunka lub wzdęcia. Grzybice głębokie mogą dawać niebezpieczne powikłania i są zdecydowanie trudniejsze do leczenia.

Powodem infekcji grzybiczej jest przede wszystkim obniżenie odporności organizmu

Istnieje wiele czynników sprzyjających rozwojowi grzybic. Są to np. antybiotykoterapia, przyjmowanie leków immunosupresyjnych, hormonów sterydowych lub cytostatyków. Mogą to być również choroby obniżające odporność, takie jak cukrzyca, choroba nowotworowa czy AIDS. 

Innymi czynnikami są długotrwały stres, podeszły wiek, zaburzenia mikrobioty jelitowej i zmiana pH przewodu pokarmowego. W przypadku infekcji powierzchniowych do takich czynników można też zaliczyć brak higieny osobistej i stworzenie odpowiednich warunków dla rozwoju dermatofitów.

Leczenie grzybic, w czym leży problem?

Leczenie grzybic nie jest łatwe, ponieważ z uwagi pewne podobieństwa w budowie i funkcjach naszych komórek i komórek grzybów, szkodliwe dla nich działanie leków jest często szkodliwe również dla naszego organizmu. Właśnie związane z tym działania niepożądane były powodem wycofania wielu leków przeciwgrzybiczych starszej generacji.

Na szczęście jednak w odróżnieniu od komórek ludzkich (czy ogólnie zwierzęcych) grzyby posiadają ścianę komórkową, a my jej nie mamy. Zaburzenie mechanizmu budowy tej ściany stało się podstawą do stworzenia koncepcji leków przeciwgrzybiczych o lepszym profilu bezpieczeństwa dla człowieka. 

Leki na grzybicę z uwagi na ich mechanizm działania możemy podzielić na kilka grup

Pierwsza z nich to leki, których mechanizm działania polega na hamowaniu budowy ściany komórkowej grzybów, co w efekcie prowadzi do ich śmierci. Do grupy tej należną echinokandyny, np. mykafungina. Leki z tej grupy stosowane są przede wszystkim w lecznictwie szpitalnym i zazwyczaj w przypadku ciężkich grzybic układowych. 

Dwie następne grupy leków zaburzają funkcjonowanie wewnętrznych mechanizmów komórki grzybów. Na razie nie ma zbyt wielu leków należących do tych grup. Jeden – azoksybacylina, jest nadal w trakcie badań klinicznych, drugi – flucytozyna wykazuje skuteczność ograniczoną jedynie do leczenia kandydoz (drożdżyc).

Następna grupa to leki, których działanie opiera się jednocześnie na kilku mechanizmach. Do grupy tej należy np. gryzeofulwina. Jej ciekawą właściwością jest zdolność do kumulacji w naskórku i włosach, co wykorzystuje się w leczeniu grzybic skóry i grzybicy paznokci wywołanych dermatofitami lub drożdżakami.

Mechanizm działania ostatniej, ale najbardziej powszechnie stosowanej grupy leków polega na zaburzaniu prawidłowego działania błony komórkowej grzyba. Prowadzi to do zahamowania jego wzrostu lub śmierci. Do grupy tej należą antybiotyki polienowe, alliloaminy oraz azole.

Antybiotykiem polienowych jest amfoterycyna B, preparat stosowany w leczeniu ciężkich kandydoz i aspergilloz szpitalnych.

Innymi lekiem z tej grupy jest natamycyna – lek szeroko stosowany w leczeniu kandydoz błon śluzowych, np. grzybicy pochwy, rzadziej grzybicy paznokci i grzybicy skóry. Jest też przydatna w leczeniu infekcji wywołanej przez pierwotniaka – rzęsistka pochwowego (Trichomonas vaginalis).

Nystatyna – popularna w leczeniu grzybicy jamy ustnej wywołanej przez drożdżaki, grzybicy skóry, przewodu pokarmowego, grzybicy paznokci i układu moczowo-płciowego. Wykorzystywana jest również w profilaktyce przeciwgrzybiczej po antybiotykoterapii, w chorobach upośledzających odporność i przygotowaniu do zabiegów operacyjnych.

Alliloaminą jest np. terbinafina – stosowana przede wszystkim doustnie w leczeniu grzybicy paznokci i grzybicy skóry, a w postaci miejscowej jako lek na kandydozy skóry. Istnieją też doniesienia o skuteczności chlorowodorku terbinafiny w postaci roztworu nanocząsteczek w leczeniu zakażeń grzybiczych w okulistyce.

Innymi alliloaminami są naftyfina i amorolfina. Stosuje się je w leczeniu wywołanych przez Candida grzybic skórny. Działają też na dermatofity, pleśniaki i grzybicę paznokci. Naftyfina dodatkowo wykazuje działanie przeciwzapalne i przeciwświądowe i jest skuteczna w leczeniu niektórych infekcji bakteryjnych.

Do leków z grupy azoli zaliczmy bardzo wiele cząsteczek. Jednak najczęściej stosowane i najbardziej znane to: klotrimazol, ketokonazol, itrakonazol i flukonazol.

Klotrimazol stosowany jest jako lek miejscowy (najczęściej w kremie) w leczeniu grzybic skóry, w tym grzybicy owłosionej skóry głowy. Wykazuje też skuteczność w leczeniu infekcji rzęsistkiem pochwowym.

Ketokonazol ma bardzo szerokie spektrum działania. Służy do leczenia miejscowego i ogólnego kandydoz, infekcji wywołanych przez pleśniaki, kropidlaki oraz w leczeniu grzybic skóry i paznokci wywołanym przez dermatofity. W formie doustnej wykorzystywany jest do leczenia grzybic układowych oraz w profilaktyce u pacjentów upośledzoną odpornością.

Flukonazol jest lekiem szeroko stosowanym z uwagi na wysoką skuteczność i dobry profil bezpieczeństwa. Głownie leczy się nim kandydozy i aspergillozy błon śluzowych i skóry. Stosuje się go również w grzybicach jamy ustnej, przełyku, gardła i niektórych grzybicach układowych (w postaci wlewów dożylnych). Stosowany jest też w leczeniu grzybic u dzieci oraz profilaktyce przeciwgrzybiczej.

Itrakonazol to lek o równie szerokim spektrum działania jak flukonazol. Najpowszechniej stosowny do leczenia grzybic paznokci i grzybic skóry wywołanej przez dermatofity i drożdżaki. Poza tym jest skuteczny w kandydozie błon śluzowych jamy ustnej, pochwy i sromu. Wykorzystuje się go też w grzybiczym zapaleniu rogówki, leczeniu grzybic układowych oraz kryptokokowym zapaleniu opon mózgowych i mózgu.

Naturalne leki na grzybicę – ich skuteczność może cię zaskoczyć

Pomimo tego, że ludzie od tysiącleci korzystają z tradycyjnych sposobów leczenia, w praktyce wykorzystujemy tylko niewielką część tego, co oferuję natura. Wiele roślin to naturalne leki na grzybicę. Wydzielają związki, które mają za zadanie ich ochronę przed inwazją patogennych mikroorganizmów. Niektóre z tych substancji możemy z powodzeniem wykorzystać w skutecznej terapii przeciwgrzybiczej. Związki te to np. terpenoidy, olejki eteryczne, alkaloidy, saponiny i flawonoidy. Wiele z nich wykorzystywana jest w tradycyjnej medycynie ludowej.

Mechanizm działania tych substancji jest niekiedy bardzo podobny do działania leków syntetycznych. Mogą one wpływać na procesy metaboliczne wewnątrz komórki grzyba albo hamować syntezę związków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania błony lub ściany komórkowej grzybów. W każdym z tych przypadków efekt jest dla grzybów zabójczy.

Terpenoidy i olejki eteryczne

Potwierdzone w badaniach działanie przeciwgrzybicze wykazują terpenoidy. Są to substancje zawarte najczęściej w olejkach eterycznych.

Linalol – terpenoid o silnym działaniu przeciwgrzybicznym występuje np. lawendzie i bazylii. Inne, o podobnej skuteczności, np. cytronelal, citronelol i geraniol, zawiera olejek cytronellowy pozyskiwany z indonezyjskiej rośliny java citronella (Cymbopogon winterianus).

Terpenoidy wykazują skuteczność przeciwgrzybiczą głównie w stosunku do dermatofitów i grzybów pleśniowych. Mogą być więc z powodzeniem stosowane w leczeniu grzybic powierzchniowych skóry oraz grzybic błon śluzowych.

Alkaloidy

Działanie alkaloidów na komórkę grzybów przypomina działanie terpenów. Powodują wzrost przepuszczalności, utratę integralności błony komórkowej grzyba i w efekcie zahamowanie jego wzrostu lub śmierć.

Alkaloidy o działaniu przeciwgrzybiczym występują w wielu roślinach. Związkiem hamującym rozwój grzybów jest np. α-solanina występująca w ziemniakach. Wykazano jego skuteczność przeciwko dermatofitom skórnym. Inną rośliną zawierającą silnie działający alkaloid przeciwgrzybiczy (MMV) jest południowoamerykański Pac-Man Tree (Tabernaemontana catharinensis).

Flawonoidy

Flawonoidy to substancje występujące w owocach cytrusowych, pomidorach, niektórych roślinach strączkowych i ziołach. Wykazują aktywność przeciwgrzybiczą w kilku mechanizmach. Działają na ścianę komórkową grzybów, zaburzają funkcję błony komórkowej i blokują syntezę niektórych substancji w ich komórkach.

Chalkony – to flawonoidy występujące np. w lukrecji, chmielu czy wierzbie. Poza silnym działaniem przeciwgrzybiczym wykazują również właściwości antywirusowe, przeciwzapalne i przeciwpierwotniakowe.

Zaobserwowano synergistyczne (wzajemnie wzmacniające się) działanie flawonoidów i terpenów. Jedna z pospolitych roślin śródziemnomorskich – Inula viscose wydziela zarówno flawonoidy jak też seskwiterpen – terpenoid. Może właśnie dlatego ekstrakt z tej rośliny już w niewielkim stężeniu wykazuje silne działanie przeciwgrzybicze.

Saponiny

Rośliny zawierające saponiny z uwagi na właściwości przeciwzapalne, bakterio i grzybobójcze oraz przeciwwirusowe są od dawna wykorzystywana w medycynie ludowej. 

Saponiny występują w wielu roślinach i wykazują różną aktywność przeciwgrzybiczą. Izolowane z różnych odmian lucerny są skuteczne szczególnie przeciwko dermatofitom i drożdżakom. Podobne działanie wykazują saponiny z afrykańskiego drzewa – Maesa lanceolata. Saponiny z innych roślin działały też przeciwko kropidlakom i grzybom pleśniowym.

Rośliny z kuchni i ogórka, które możesz wykorzystać w leczeniu grzybicy

Działanie przeciwgrzybicze wykazuje wiele powszechnie dostępnych roślin. Zamiast posiłkować się od razu lekami syntetycznymi zacznij od tego, co daje ci natura.

W handlu dostępne są olejki eteryczne, wyciągi i ekstrakty wielu z nich. Niektóre znajdziesz w ogródku, a inne w swojej kuchni, więc możesz je zdobyć nie wychodząc z domu. Poniżej wymienię tylko kilka bardziej znanych.

• Rozmaryn i szałwia lekarska – olejek eteryczny oraz ekstrakt z liści z tych roślin zawiera kwas rozmarynowy oraz kwas ferulowy. Substancje te wykazują działanie przeciwgrzybicze szczególnie przeciwko drożdżakom Candida albicans.
• Tymianek pospolity (tymianek)– jego główny związek aktywny tymol wykazuje działanie przeciwgrzybicze przeciwko kilku gatunkom drożdżaków: np. Candida albicans, C. krusei, C. tropicalis. Wykazuje też działanie synergistyczne z nystatyną.
• Czosnek pospolity (czosnek)– za właściwości przeciwgrzybicze czosnku odpowiada zawarty w nim naturalny antybiotyk (fitoncyd) – allicyna. Substancja ta powstaje po uszkodzeniu komórek czosnku w wyniku aktywacji alliiny enzymem allinazą. Działanie czosnku na grzyby dotyczy drożdżaków z rodzajów: Candida, Saccharomyces i Pichia.
• Zielona herbata – swoje działanie zawdzięcza obecności flawonoidów i polifenoli. Wykazuje działanie przede wszystkim przeciwko drożdżakom z rodzaju Candida. Badania wykazały, że może też wzmacniać działanie leków przeciwgrzybiczych takich jak mikonazol lub amfoterycyna B.
• Imbir lekarski (imbir) – kłącza tej rośliny zawierają oleożywice i olejek eteryczny, którego główny składnik aktywny stanowią gingerole. Imbir wykazuje działanie przeciwgrzybicze głównie na drożdżaki z rodzaju Candida oraz pleśniaki z rodzaju Aspergillus.
• Chmiel zwyczajny (chmiel) – znany ze swojego działania antyseptycznego i przeciwzapalnego, chmiel był od zawsze używany w medycynie naturalnej. Dzięki zawartości terpenów i chalkonów ekstrakt z szyszek chmielu wykazuje działanie przeciwgrzybicze przede wszystkim w stosunku do drożdżaków i grzybów pleśniowych z rodzaju Aspergillus.
• Cynamonowiec (cynamon) – olejek eteryczny oraz wyciąg z liści i kory cynamonowca zawierają eugenol oraz fenole i terpeny (np. limonen i kuminol), substancje o działaniu bakterio i grzybobójczym. Ich skuteczność wykazano przede wszystkim przeciwko różnym szczepom z rodzaju Candida, czyli drożdżakom.
• Drzewo herbaciane (Malaleuca alternifolia), a konkretnie pozyskiwany z niego olejek wykazuje szerokie właściwości przeciwdrobnoustrojowe, w tym przeciwgrzybicze. Potwierdzono jego skuteczność przeciwko drożdżakom, dermatofitom i pleśniakom. Jego zastosowanie dotyczy więc zarówno leczenia grzybic skóry jak też błon śluzowych i grzybic jamy ustnej.
• Aloes zwyczajny (aloes) – zawiera liczne substancje aktywne – glikozydy, polipeptydy, aminokwasy, saponiny, mikroelementy, witaminy i enzymy. Jego właściwości antyseptyczne, przeciwzapalne i wspomagające gojenie wykorzystywane są od wieków. Aloes działa przeciwgrzybiczo, jest skuteczny w leczeniu kandydoz i infekcji dermatofitami. Działanie przeciwzapalne aloesu dodatkowo łagodzi dolegliwości związane z infekcjami grzybiczymi.
• Wąkrota azjatycka – zawiera terpeny, flawonoidy i saponiny zwane azjatykozydami. Dodatkowo witaminy, fitosterole, kumaryny i wiele innych. Wąkrota wykazuje silne działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze na wiele rodzajów grzybów. Podobnie jak aloes właściwości przeciwzapalne wąkroty dodatkowo zwiększają skuteczność terapii.
• Jałowiec pospolity (jałowiec) – jego olejek eteryczny zawiera prawie 100 substancji aktywnych, z których większość stanowią terpeny. Jałowiec ma szerokie zastosowanie w medycynie tradycyjnej głownie w powodu aktywności przeciwbakteryjnej i przeciwgrzybiczej. Wykazano, że jest on skuteczny przeciwko drożdżakom, dermatofitom i grzybom pleśniowym.

Podsumowanie

Roślin, których właściwości przeciwgrzybicze możemy wykorzystać w terapii jest jeszcze bardzo wiele. Jednak zamiast szukać egzotycznych ekstraktów z roślin o fantazyjnych nazwach i wydawać krocie na ładnie opakowane buteleczki, kup zielnik, idź do ogrodu lub wybierz się na spacer na łąkę i spróbuj sam zrobić sobie lek. Skuteczne, naturalne leki na grzybicę są w zasięgu ręki. To nie sztuka tajemna, możesz zrobić go sam, prawie za darmo, zażyć przy tym trochę ruchu i czegoś się nauczyć.

Piśmiennictwo:

1. Dwiecki P. M. i in.: Zastosowanie oraz mechanizm działania terbinafiny na tle innych leków przeciwgrzybiczych stosowanych w farmakoterapii kandydoz. Farmacja Polska, Tom 77, nr 5, 2021
2. Kotarski J. i wsp.: Stanowisko zespołu ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego  w sprawie leczenia ostrego i nawrotowego grzybiczego zapalenia pochwy i sromu. Ginekol Pol. 2008, 79, 638-652
3. Ostrowska J., Skrzydlewska E.: Aktywność biologiczna flawonoidów. Postępy Fitoterapii 3-4/2005, s. 71-79
4. Staniszewska M. Patogeneza i leczenie zakażeń Candida Spp. Postępy Mikrobiol. 2014, 53, 3, 229–240 http://www.pm.microbiology.pl
5. Błażejewska A. i in.: Właściwości przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze ekstraktów roślinnych oraz ich zastosowanie w stomatologii – przegląd piśmiennictwa. Stomatologia Współczesna; vol. 23, nr 2, 2016, 54-57
6. M. Szymańska i in.: Przegląd preparatów najczęściej stosowanych w leczeniu chorób grzybiczych. Biul. Wydz. Farm. AMW, 2007, 1, 1-12
7. Macura A.B., Skóra M.: Grzyby izolowane z pochwy i ich wrażliwość́ na leki przeciwgrzybicze. Ginekol. Pol. 2012, 83, 433-438
8. Modrzewska B. Kurnatowski P.: Możliwości wykorzystania immunoterapii w leczeniu Grzybic. Otorynolaryngologia 2010, 9(3): 103-111
9. Maleszka R., Adamski Z.: Leki przeciwgrzybicze w codziennej praktyce lekarskiej. Przew. Lek 2001, 4, 3, 48-56
10. Maleszka R. i in.: Leczenie powierzchownych zakażeń́ grzybiczych – rekomendacje ekspertów Sekcji Mikologicznej Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego. Przegl. Dermatol 2015, 102, 305–315
11. Gnat S. I in.: Nowe syntetyczne i naturalne antymykotyki w kontekście terapii drmatomykoz. Postępy Mikrobiologii. 2020, 59, 1, 63–74
12. Portillo A. I in.: Antifungal sesquiterpene from the root of Vernonanthura tweedieana. DOI: 10.1016/j.jep.2004.09.052
13. Pobłocka-Olech L., Krauze-Baranowska M.: Aktywność farmakologiczna chalkonów. Postępy Fitoterapii 4/2007, s. 194-201
14. Anna Parus: Właściwości farmakologiczne saponin. Postępy Fitoterapii 3/2013. 200-204
15. Wyszkowska-Kolatko M i wsp.: Rośliny lecznicze w terapii chorób skóry. Postępy Fitoterapii 3/2015. 184-192