Woda z czosnkiem na czczo, a może jedzenie czosnku na noc? Bezpieczna dawka czosnku? Fakty i mity na temat tego jak działa czosnek, kiedy go spożywać, a kiedy unikać. I czy polski czosnek ponad wszystkie czosnki świata?
Czosnek jest powszechnie stosowaną rośliną leczniczą. Ma udowodnione działanie w leczeniu infekcji dróg oddechowych i gardła, chorób o podłożu zapalnym, zakażenia pasożytami, chorobach układu krwionośnego czy profilaktyki nowotworów. Jest też ważnym elementem leczenia w chorobach układu pokarmowego, takich jak zespół jelita nadwrażliwego (IBS), zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO) i zespół rozrostu grzybiczego jelita cienkiego (SIFO). Prawidłowo stosowany nie wykazuje działań niepożądanych, jest dobrze tolerowany i nietoksyczny dla człowieka.
Czosnek właściwy (Allium sativum L.) to jedna z najpopularniejszych roślin w medycynie naturalnej. Historycznie, pochodzi z Azji Środkowej, ale dzięki swoim walorom smakowym i właściwościom leczniczym rozpowszechnił się na całym świecie. Obecnie jego różne gatunki i odmiany hodowane są praktycznie wszędzie. Pierwsze doniesienia o zastosowaniu czosnku znaleziono w dokumentach pochodzących ze Starożytnego Egiptu. Był też używany w Starożytnej Grecji i Cesarstwie Rzymskim. W celach terapeutycznych jest dzisiaj wykorzystywany w zwalczaniu zarówno prostych infekcji i przeziębień, przez bóle głowy, choroby pasożytnicze, serca, aż po leczenie nowotworów. I jest w tym wiele racji, bo czosnek wykazuje właściwości dużo bardziej zróżnicowane niż proste działanie przeciwbakteryjne.
Imbir, czosnek, miód, cytryna, ocet jabłkowy, czyli eliksiry naszej młodości
Kto nie zna czosnku z dzieciństwa? Szczęście miał ten, kto go lubił, bo inaczej marny jego los. W zależności od części kraju dzieciaki mają możliwość zapoznania się z różnymi twórczymi „kompozycjami leczniczymi”.
Najpopularniejsza chyba mikstura to: imbir, czosnek, miód i cytryna. Istnieje też receptura łącząca czosnek i kurkumę. Pechowcy mogli załapać się na syrop z cebuli, czosnku i miodu. Ja będąc dzieckiem miałem okazję przerobić mleko z czosnkiem. W sumie nienajgorsze połączenie z punktu widzenia dziecka. Wtedy jeszcze nie wiedziałem, dlaczego ten dekokt nie był tak ostry w smaku. W następnej części Wam to wyjaśnię. Niezależnie jednak od „mieszanki leczniczej”, czosnek prawie każdy poznał już we wczesnym dzieciństwie.
Gusty zmieniają się z wiekiem i w odróżnieniu od dzieci, większość dorosłych nie unika czosnku, przynajmniej w kuchni. Skupię się tu jednak na zastosowaniach terapeutycznych, nie kulinarnych.
W domowych mieszankach łączenie czosnku z innymi składnikami poszerza jego działanie terapeutyczne. Imbir i kurkuma, jak wiadomo, mają liczne właściwości lecznicze, od przeciwzapalnych i przeciwbakteryjnych, po przeciwgrzybicze i przeciwgorączkowe. Miód dostarcza łatwo przyswajalnych cukrów i korzystnie wpływa na odporność. Cytryna to źródło witaminy C. Ale mleko albo masło? To proste. Czosnek zawiera substancje aktywne rozpuszczalne w wodzie i tłuszczach. To ważne, ponieważ w zależności od schorzenia właściwości te można wykorzystać, żeby uniknąć działań niepożądanych.
Co w czosnku działa, a bez czego możemy się obyć?
W skład aktywnych biologicznie substancji występujących w czosnku wchodzą: węglowodany, przede wszystkim oligosacharydy, białka, fitosterole, polifenole, olejki aromatyczne i kwasy organiczne. Czosnek zawiera też witaminę C, β-karoten, witaminę E i witaminy z grupy B, potas, wapń i magnez.
Główną substancją bioaktywną czosnku jest allicyna. Nie jest ona jednak obecna w nienaruszonych główkach czosnku. Powstaje po uszkodzeniu ściany komórkowej i działaniu znajdującego się tam enzymu – allinazy na alliinę. Dopiero kontakt alliiny z allinazą powoduje powstanie aktywnej allicyny – substancji o charakterystycznym dla czosnku zapachu. To właśnie allicyna odpowiada za przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwgrzybicze działanie czosnku. Wysoka temperatura dezaktywuje allinazę. Dlatego właśnie gorące mleko wpływa na zmniejszenie ostrości i intensywności zapachu domowej czosnkowej mikstury.
Prozdrowotne działanie czosnku
Oprócz znanego wszystkim z filmów, odstraszającego działania na wampiry, czosnek posiada udowodnione w badaniach naukowych właściwości prozdrowotne:
- wykazuje silne właściwości antyoksydacyjne
- obniża produkcję reaktywnych form tlenu
- wpływa korzystnie na redukcję stresu oksydacyjnego komórek
Uważa się, że to właśnie stres oksydacyjny pełni istotną funkcję w indukcji chorób nowotworowych, stanów zapalnych, cukrzycy, astmie oskrzelowej, chorobie Parkinsona, Alzheimera i niektórych chorobach układu krwionośnego.
Czosnek wykazuje też działanie przeciwwirusowe i przeciwzakrzepowe oraz wpływa na proces starzenia. Jego działanie na procesy wewnątrzkomórkowe umożliwia fakt, że allicyna ma unikalną zdolność wnikania do komórek bez uszkodzenia błony komórkowej. Pozwala jej to na oddziaływanie na wewnątrzkomórkowe reakcje biochemiczne.
Przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwgrzybicze działanie czosnku
Czosnek poprzez swoje działanie bakterio i grzybobójcze może być skuteczną alternatywą dla antybiotyków.
Już w stosukowo niewielkim stężeniu roztwór czosnku wykazuje wysoką skuteczność przeciwko wielu bakteriom. Również tym, które najczęściej powodują infekcje u ludzi. Stąd jego popularność w domowych „apteczkach”. Stwierdzono, że działanie przeciwbakteryjne jest silniejsze w przypadku ekstraktu czosnku przygotowanego kilka godzin przed podaniem. Może być to związane z czasem niezbędnym do przekształcenia alliiny w allicynę.
Podobnie wygląda to w przypadku działania czosnku na grzyby. Właściwości przeciwgrzybicze wykazuje właśnie allicyna. Udowodniono, że ekstrakt z czosnku może być bardzo użyteczny w leczeniu grzybic. W jednym z badań wykazano np. wyższą skuteczność czosnku w leczeniu grzybicy stóp niż flukonazolu i równie wysoką jak ketokonazolu. Dużą skuteczność wykazuje też czosnek na afty, przynajmniej te pochodzenia grzybiczego. Jest więc wskazany w sesjach odgrzybiania organizmu.
Czosnek na wirusy jest stosowany od zawsze. Stwierdzono, że jest skuteczny w leczeniu infekcji wirusem opryszczki, grypy, działa na wirusy zapalenia wątroby typu A i B. Może być też wykorzystywany przy terapii pacjentów zakażonych wirusem nabytego upośledzenia odporności (HIV).
Czosnek – działanie przeciwnowotworowe
W badaniach wykazano pozytywną korelację pomiędzy spożywaniem czosnku i zmniejszeniem ryzyka wystąpienia chorób nowotworowych. Dotyczy to bardzo wielu nowotworów: krtani, jamy ustnej, jajników, jelita grubego, żołądka, nerek czy prostaty. Działanie to zostało zbadane i udowodnione w kilku mechanizmach.
Główne mechanizmy przeciwnowotworowego działania czosnku to:
- indukcja procesu zaprogramowanej śmierci (apoptozy) komórek nowotworowych,
- redukcja aktywności enzymów biorących udział w procesach powstawania reaktywnych form tlenu,
- zapobieganie powstaniu rakotwórczych metabolitów niektórych substancji,
- hamowanie wzrostu komórek nowotworowych,
- zwiększenie zdolności antyoksydacyjnych organizmu.
Tu ważna uwaga! Czosnek jest metabolizowany przez cytochrom P450, czyli kompleks enzymatyczny odpowiedzialny za metabolizm większości leków. Istnieje ryzyko, że spożywanie czosnku w trakcie stosowania leków przeciwnowotworowych może obniżać skuteczność farmakoterapii. Nie wchodząc w szczegóły, substancje zawarte w czosnku mogą „konkurować” w procesach metabolicznych i obniżać skuteczność leku. W takich przypadkach zalecana jest rozwaga i konsultacja z lekarzem.
Czosnek – działanie przeciwpasożytnicze
Czosnek na pasożyty stosowany był już 7 tys. lat temu. Wykorzystywano go zarówno do leczenia ludzi jak i zwierząt cierpiących na różne choroby pasożytnicze.
Czosnek wykazuje dobrą skuteczność przeciwpasożytniczą i działa na pasożyty zasiedlające różne części organizmu. Okazuje się skuteczny w zaleczaniu infekcji motylicą wątrobową, amebą i lamblią. Używany jest od stuleci również w zwalczaniu świerzbowca u ludzi i u bydła domowego. Jego skuteczność porównywana jest do skuteczności antybiotyku – metronidazolu w leczeniu zakażeń rzęsistkiem pochwowym u ludzi. W badaniu na zwierzętach zastosowanie ekstraktu z czosnku zwiększało przeżywalność i łagodziło przebieg choroby przy infekcji zarodźcem malarii. Wydaje się, że działanie przeciwpasożytnicze wykazuje głownie allicyna. Wchodzi ona w reakcję z licznymi enzymami, w tym np. dehydrogenazą alkoholową, polimerazą RNA, proteazą cysteinową i innymi mogącymi wpływać na metabolizm pasożytów.
Działanie czosnku na choroby układu pokarmowego
Pomijając działanie przeciwpasożytnicze, czosnek jest ważną częścią leczenia dysfunkcji przewodu pokarmowego.
Używa się go jako jeden z surowców przy leczeniu zespołu jelita nadwrażliwego (IBS), rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO) oraz rozrostu grzybiczego jelita cienkiego (SIFO). W tym wypadku należy jednak sięgnąć po czosnek w kapsułce. Koniecznie ze standaryzacją na obecność allicyny, bo to właśnie ona jest kluczowa w terapii. I to właśnie ona ma dotrzeć do jelita cienkiego, a nie do żołądka. Stąd kapsułka, a nie zmielony czosnek. W leczeniu problemów jelitowych czosnek należy przyjmować regularnie, najlepiej na noc. Wyniki badań sugerują, że dawka terapeutyczna to nie mniej niż 5 mg allicyny dziennie. Pomimo obaw wielu osób, nie stwierdzono, że czosnek szkodzi na wątrobę. Przeciwnie, jest on nawet zalecany i wykazuje wysoką skuteczność w leczeniu stłuszczeniowej choroby wątroby i zaburzeń metabolicznych.
Czosnek i choroby układu krążenia
Liczne związki siarki obecne w czosnku są bogatym źródłem siarkowodoru. Sądzi się, że to właśnie on odpowiada za lecznicze właściwości czosnku na układ krwionośny. Zaobserwowano, że przyjmowanie czosnku obniża poziom cholesterolu i trójglicerydów oraz zmniejsza tworzenie się agregatów pytek krwi. Czosnek działa rozkurczowo na komórki mięśniówki naczyń krwionośnych i zwiększa ich średnicę, co powoduje obniżenie ciśnienia krwi. Wykazano również jego działanie przeciwmiażdżycowe. W jednym z badań, podczas 4 letniej obserwacji, pozytywne efekty potwierdzono w całej grupie zażywającej codziennie czosnek. W związku z działaniem na obniżenie ciśnienia krwi, czosnek przed snem jest bardziej wskazany niż zażywanie go rano.
Bezpieczna dawka czosnku? Przeciwskazania i skutki uboczne jedzenia czosnku.
Nie stwierdzono negatywnego wpływu diety zawierającej czosnek. Nie istnieje więc coś co można określić jako bezpieczna dawka czosnku. Przekonanie, że surowy czosnek szkodzi nie ma również żadnego uzasadnienia. W literaturze naukowej nie znalazłem przypadków zatrucia czosnkiem u ludzi. Czy są więc jakieś negatywne następstwa diety zawierającej czosnek?
W przypadku regularnego spożywania dużych ilości surowego czosnku na czczo lub nie (to nie ma znaczenia) można spodziewać się pewnych reakcji ze strony układu pokarmowego. Najczęściej są to wzdęcia, zgaga, rzadziej zaburzenia składu flory jelitowej. Tego typu atrakcji można uniknąć w prosty sposób. Osoby, które mają wzdęcia po czosnku, a chcą go wykorzystywać w kuchni mogą przygotować sobie olejowy ekstrakt. Wystarczy zalać pocięte ząbki czosnku oliwą, i zostawić na kilka godzin. Następnie przecedzić ten koktail i uzyskany „czosnkowy olej” używać później do przyprawiania potraw. Pozwala to zazwyczaj uniknąć niekorzystnych następstw, ponieważ pozbywamy się oligosacharydów rozpuszczalnych w wodzie, a nie tłuszczach.
Stosując czosnek w celach leczniczych zalecane jest przyjmowanie standaryzowanego na zawartość allicyny czosnku w kapsułkach. Po pierwsze, wiecie wtedy ile allicyny faktycznie przyjmujecie. Po drugie trafia ona do jelita, czyli tam, gdzie ma działać. Unikniecie w ten sposób wzdęć, a zyskacie wszystko czego się po tej terapii spodziewaliście.
Oczywiście pechowcy mający alergię na czosnek powinny go unikać. Przeciwskazaniem jest również przyjmowanie leków przeciwzakrzepowych i rozrzedzających krew oraz leków przeciwnowotworowych. U niektórych osób przy bezpośrednim kontakcie czosnek może powodować podrażnienie skóry.
Czy czosnkiem można się zatruć?
Czosnek jest trucizną, ale nie dla człowieka. Za to może być śmiertelnie niebezpieczny dla niektórych zwierząt. Na poważne zatrucie czosnkiem narażone są konie, owce i kozy. Ze zwierząt domowych można wymienić choćby koty i psy. Mechanizm toksycznego wpływu jest u tych wszystkich zwierząt podobny. Spożycie czosnku powoduje u nich m.in. anemię hemolityczną. Hemoglobina w ich erytrocytach przechodzi przemianę w nieaktywną formę, która nie ma zdolności do transportu tlenu. Czosnek jest szczególnie niebezpieczny dla psów. W ich czerwonych krwinkach jest 10 razy mniej niż u ludzi – enzymu odpowiadającego za działania antyoksydacyjne. Na dokładkę „psia” katalaza wykazuje trzykrotnie mniejszą aktywność niż ludzka. Nie wpadnijcie więc na pomysł „przyprawienia” swojemu pupilowi obiadu. Bezpieczna dawka czosnku dla twojego pupila to zero.
Ciekawostka przyrodnicza, czyli mecz Polska – Chiny na czosnek.
Wszyscy wiedzą, że czosnek polski to zdrowotna potęga, a chiński, jak to chiński – paździerz i tandeta.
W badaniu wykonanym w Polsce i opublikowanym w 2015 roku oceniano właściwości antyoksydacyjne, zdolność do eliminacji jonów metali ciężkich i działanie przeciwgrzybicze czosnku pochodzącego z polskiej uprawy i tego, importowanego z Chin.
I tu lekkie zaskoczenie. Praktycznie we wszystkich parametrach (poza jednym), czosnek chiński wykazywał działanie silniejsze. Wbrew powszechnemu przekonaniu, właściwości przeciwutleniające czosnku chińskiego było wyższe niż polskiego. Polski czosnek lepiej wiązał jony żelaza, za to chiński, miedzi – tu mamy remis. Jeśli chodzi o właściwości przeciwgrzybicze (wykorzystano próbkę drożdży Saccharomyces cerevisiae), reprezentant polski poległ jak nasza kadra piłki możnej na ostatnich mistrzostwach. Nie wykazywał żadnej skuteczności, bez względu na stężenie ekstraktu.
Co to znaczy? Czy nasz czosnek nie działa? Działa, ale na właściwości czosnku wpływają warunki i miejsce uprawy. Np. nasłonecznienie, wilgotność, rodzaj gleby czy temperatura w miejscu uprawy. Trudno powiedzieć, czy inna partia czosnku z Chin wypadłaby tak samo. Polska to kraj mało zróżnicowanych klimatycznie, Chiny, odwrotnie. Dlatego czosnek pochodzący z innego regionu może wykazywać zupełnie inną aktywność.
Piśmiennictwo:
- Matysiak M., Gaweł-Bęben K., Rybczyńska K., Gmiński J., Surma S.: Porównanie wybranych właściwości biologicznych czosnku (Allium sativum L.) pochodzącego z Polski i Chin; Żywność. Nauka. Technologia. Jakość. 2015, 2 (99), 160 – 16
- Kot. M.; Czosnek. Superlek z ogródka, który może zmarnować szansę wyleczenia pacjenta. Wszechświat, t. 118, nr 10 ̶ 12/2017
- Kwiecień M., Winiarska-Mieczan A., Czosnek jako zioło kształtujące właściwości prozdrowotne. Probl. Hig. Epidemiol. 2011, 92(4): 810-812
- Banach K., Rutkowska B., Glibowski P.; Polska „Superżywność” w prewencji chorób nowotworowych. Bromatologia 2_2017 art 03 s 106-114
- https://dogosfera.pl/zdrowie/stosowac-czy-nie-stosowac-czosnek-u-psow-oto-jest-pytanie
- Tadeusiewicz J., Krysztofiak A., Olas B.; Czosnek – Panaceum na choroby układu krążenia? Kosmos. Problemy nauk biologicznych. PTPK. Tom 68, Nr 1 (302), 37-44. 2014
- Warowicka A., i in.; Przeciwwirusowe związki izolowane z roślin. Postępy Biochemii 66 (4) 2020
- Ankri S., Mirelman D.; Antimicrobial properties of allicin from garlic. Microbes and Infection. Volume 1, Issue 2, February 1999, Pages 125-129
- Coppi A. i in.: Antimalarial Activity of Allicin, a Biologically Active Compound from Garlic Cloves. American Society for Microbiology. Antimicrobial Agents and Chemotherapy. Volume 50, Issue 5, May 2006, Pages 1731-1737
